AFYA YA AKILI
Utangulizi Mada hii ina lengo la kuzungumzia tatizo la kuwa na hofu au wasiwasi uliopita kiasi au kwa kitaalamu
Generalized anxiety disorder (GAD).
Kwa ajili ya kutofautisha kati ya hofu iliyopitiliza na hofu ya
kawaida ambayo yaweza kumkumba mwanadamu yeyote, wakati fulani fulani
mwandishi atatumia maneno
anxiety au
GAD katika kuwasilisha ujumbe wake.
Hofu iliyopitiliza au au
anxiety au
GAD
huambatana na hali ya kuwa na wasiwasi kupita kiasi juu ya maisha ya
kila siku pamoja na matukio yake bila hata muhusika kuwa na sababu
maalum ya kuwa na hofu hiyo. Kwa maneno mengine ni kuwa, watu wenye
anxiety hujihisi hofu kubwa bila ya kuwa na sababu yeyote ya msingi ya
kuwafanya wawe hivyo. Mara nyingi watu wenye tatizo hili huwa na tabia
ya kuhisi kwamba janga kubwa litawatokea karibuni au maafa yatamkumba
katika maisha yake na daima hawaachi kuwa na hofu isiyo na sababu juu ya
familia zao, pesa, afya, ajira, masomo au hata biashara zao.
Maisha yao ya kila siku huwa na mchanganyiko wa hofu, wasiwasi na
huzuni, kiasi kwamba hatimaye hofu hutawala mawazo ya muhusika kiasi
cha kuingilia utendaji wake wa kila siku ikiwemo kazi, masomo, shughuli
zake za kijamii, na hata mahusiano na mwenza wake wa ndoa.
Dalili za hofu iliyopitiliza (anxiety) ni nini?
Kama tulivyoona hapo juu kwenye utangulizi, hofu isiyo na kikomo
huathiri zaidi uwezo wa mtu katika kufikiri, ingawa baadaye humletea
matatizo ya kiafya katika mwili. Hali hii inaweza kuambatana na dalili
mbalimbali, siyo tu zile zinazohusu uwezo wa kufikiri na akili bali hata
zinazohusiana na utendaji kazi wa mwili.
Baadhi ya dalili hizo ni:
- Kuwa na hisia ya kuwepo kwa janga, kwamba kitu kibaya kitatokea muda wowote, na kwamba hatari kubwa inamnyemelea
- Hali ya hofu kuu
- Hali ya kujihisi kutaka kukimbia, kuondoka mbali na hatari hiyo
- Rangi ya ngozi kuwa ‘nyeupe’ kama mtu aliyeishiwa damu
- Kujihisi ngozi kuwaka moto
- Hali ya koo kubana, kujihisi kama koo limefunga, au umekabwa na kitu kooni
- Hali ya kuchanganyikiwa
- Kujihisi kutengwa na ulimwengu, kupoteza hisia, kupoteza kujitambua nafsi yako mwenyewe
- Kujihisi kama mtu anayeota
- Kizunguzungu, kuhisi kichwa kuwa chepesi, kupepesuka unapotembea
- Kuwa na mvurugano wa hisia
- Hofu ya kurukwa akili
- Hofu ya kupoteza uwezo wa kujithibiti mwenyewe
- Kujihisi kama vile kuna kitu kinachobana kichwani (kama uliyezungushiwa kamba au rubber-band)
- Kujihisi baridi sana au joto sana (ingawa hali ya hewa yaweza kuwa kinyume)
- Kushindwa kujituliza
- Kujihisi kitu kinabana tumboni
- kichefuchefu
- kujihisi ganzi au hali ya kuchomachoma sehemu fulani fulani za mwili
- kuwa na hisia za kupanic
- kuhisi kuziba masikio
- moyo kudunda sana
- Moyo kwenda kasi isivyo kawaida
- Maumivu makali kifuani, shingoni, kwenye bega, kichwani au usoni
- Hali ya kuhisi kukosa hewa au kupumua kwa shida
- Kutokwa na jasho
- Kubanwa na kifua
- Kutetemeka (kunaweza kuonekana waziwazi au kutetemeka kwa ndani bila mtu mwingine kutambua)
- Kuchafuka kwa tumbo
- Kujihisi haja ndogo au kubwa mara kwa mara
- Kutapika
- Uchovu wa mara kwa mara
- Shida ya kupata usingizi au kulala usingizi wa mang’amung’amu
Hofu iliyopitiliza (GAD) husababishwa na nini?
Chanzo halisi cha matatizo ya kuwa na hofu kupita kiasi hakifahamiki.
Hata hivyo kuna baadhi ya vitu ambavyo vimegundulika kuwa vinachangia
sana kuwepo kwa tatizo hili miongoni mwa watu.
Vitu/mambo hayo ni pamoja na:
• Nasaba (genetics): baadhi
ya tafiti zimeonesha kuwa nasaba ina nafasi kubwa ya kumfanya mtu wa
familia yenye matatizo ya hofu iliyopitiliza naye kuwa na uwezekano
mkubwa wa kupata haya. Hii inaamnisha kwamba, hofu iliyopitiliza
inaweza kurithiwa miongoni mwa wanafamilia.
• Mfumo wa kemikali za ubongo: Kuwepo
kwa hofu iliyopitiliza kumehusishwa na kuwepo kwa kiwango kisicho
sahihi cha baadhi ya kemikali zinazosaidia kusafirisha taarifa katika
ubongo yaani neurotransmitters. Kazi ya kemikali hizi
ni kupitisha taarifa na ujumbe mbalimbali kutoka seli moja ya neva
mpaka seli nyingine. Iwapo kemikali hizi zitakuwa katika kiwango
kisicho sahihi (ama kupungua au kuongezeka) taarifa hazitaweza
kusafirishwa kati ya seli za neva na hatimaye hazitaweza kuufikia
ubongo inavyotakiwa. Hali hii inaweza kusababisha mabadiliko katika
utendaji kazi wa ubongo na hatimaye kusababisha mtu kupatwa na hofu
iliyopitiliza.
• Sababu za kimazingira:
matukio kama vile ajali, kuumia au matukio yenye msongo mkubwa kama
vile kunyanyaswa kwa namna yeyote ile, kufiwa na mtu unayempenda,
talaka, kubadilisha kazi au kuachishwa/kufukuzwa kazi, kubadilisha
shule au kufukuzwa/kuacha shule nayo pia yanaweza kusababisha kuwa na
hali ya hofu iliyopitiliza. Hofu (GAD) pia huwa mbaya zaidi kipindi
ambapo muhusika huwa katika hali ya msongo mkubwa wa kimaisha (stress). Aidha matumizi ya vitu vyenye kulevya kama pombe (alcohol), sigara (nicotine)
au hata kahawa nayo pia yanaweza kuongeza ukubwa wa tatizo hili.
Kadhalika, watu waliokuwa watumiaji wakubwa wa vitu hivyo kisha wakaacha
ghafla, nao wapo katika hatari kubwa ya kukumbwa na tatizo hili.
Ukubwa wa tatizo
Bahati mbaya, takwimu za ukubwa wa tatizo nchini Tanzania hazikuweza
kupatikana. Hata hivyo, inakadiriwa kuwa takribani watu wazima milioni 4
mpaka 5 huko nchini Marekani hukumbwa na tatizo hili kila mwaka.
Kwa kawaida, wanawake huathiriwa zaidi kuliko wanaume. Aidha hofu
iliyopitiliza mara nyingi huanza kipindi cha utoto au utoto kabla ya
ujana ingawa pia inaweza kutokea wakati wa utu uzima. Vipimo na uchunguzi
Iwapo mgonjwa ana dalili za hofu iliyopitiliza, kwanza daktari atataka
kufahamu historia yake kwa kumuuliza maswali juu ya maisha yake na
dalili zinazomsumbua kabla ya kumfanyia uchunguzi wa mwili mzima ili
kufahamu kama hana tatizo jingine la mwili linaweza kumletea dalili kama
hizo.
Kuweza kutambua kama mgonjwa ana
tatizo hili, daktari atatilia mkazo kwenye ukubwa wa tatizo lenyewe,
muda tangu dalili zilipoanza kujitokeza, na iwapo tatizo hili
linamfanya mgonjwa kushindwa kutekeleza majukumu yake ya kila siku.
Iwapo daktari ataweza kubainisha katika historia ya mgonjwa kuwa
mgonjwa amekuwa akisumbuliwa na dalili hizi karibu kila siku (au muda
mwingi) katika kipindi cha miezi sita, hapo tunaweza kusema kwa hakika
kuwa ni kweli mgonjwa ana tatizo la hofu iliyopitiliza (GAD). Dalili
hizi pia ni lazima ziingilie na kuathiri mfumo wake wa maisha ya kila
siku.
Pamoja na kuwa hakuna kipimo cha
kuweza kugundua ugonjwa huu, daktari pia anaweza kuagiza kufanyika kwa
vipimo vingine ili kuchunguza iwapo mgonjwa ana tatizo jingine lolote
la kiafya.
Matibabu
Iwapo uchunguzi utaonesha mgonjwa hana tatizo lolote la kiafya katika
mwili, daktari atampeleka kwa wataalamu wa masuala ya afya ya akili kwa
ajili ya matibabu zaidi. Matibabu ya tatizo hili kwa kawaida
hujumuisha matumizi ya dawa pamoja na tiba isiyohitaji dawa (au tiba ya
kujitambua yaani
cognitive-behavioral therapy).
•
Matumizi ya dawa: kwa
watu ambao tatizo hili linaingiliana na maisha yao ya kila siku,
matumizi ya dawa yameonekana kusaidia sana kuwafanya warejee katika
hali yao ya kawaida. Dawa hizo ambazo pia huitwa
tranquilizers husaidia kumtuliza mgonjwa na kumfanya ajihisi kupumzika. Dawa zinazotumika zipo katika jamii ya
benzodiazepines
nazo hufanya kazi ya kupunguza dalili za GAD kama vile kukaza misuli
ya mwili au hali ya mgonjwa kutotulia. Baadhi ya dawa zilizo kwenye
jamii hii ni kama vile
diazepam (valium) na
Ativan. Jamii nyingine ya dawa ni zile za kuondoa msongo wa mawazo (
depression)
yaani Antidepressants, kama vile Prozac, na Zoloft. Hizi nazo hutumika
katika matibabu ya muda mrefu ya watu wenye hofu iliyopitiliza.
• Tiba ya kujitambua (cognitive-behavioral therapy): watu
wenye matatizo ya hofu iliyopitiliza wanaweza pia kupatiwa tiba hii
ambapo mgonjwa hufundishwa jinsi ya kutambua na kubadili namna
anavyofikiri na tabia zinazomfanya awe na hisia za hofu. Aina hii ya
tiba husaidia kuzuia kuibuka kwa mawazo ya hofu kwa vile humfanya
mgonjwa kuyachunguza na kuziangalia hofu zake katika hali ya uhalisia.
Aidha mbinu mbalimbali za kuutuliza mwili (relaxation) kama vile
kuvuta pumzi nyingi ndani kisha kuiachia taratibu nazo pia husaidia
kuondoa kukaza kwa misuli kunakoambatana na kuwepo kwa hofu
iliyopitiliza.
Pamoja na kwamba
baadhi ya watu wenye tatizo hili hawawezi kutibiwa na kupona moja kwa
moja kwa kuwa bado huendelea kupatwa na dalili hizi kwa kitambo fulani
fulani, wengi wao hupata nafuu ya uhakika iwapo watapata tiba sahihi na
wakatilia mkazo unaotakiwa kwenye tiba hiyo.
Kinga Je kuna kinga dhidi ya tatizo hili?
Hofu iliyopitiliza haina kinga. Hata hivyo kuna baadhi ya mambo
ambayo husaidia sana kupunguza makali ya dalili za tatizo hili. Mambo
hiyo ni pamoja na:
- Kuacha au kupunguza matumizi ya vyakula au vinywaji kama vile kahawa, chai, cola au chokoleti.
- Kuepuka kutumia dawa zozote zenye vitu vinavyoweza kuchochea kutokea kwa hali bila kupata ushauri wa kitaalamu.
- Kujitahidi kufanya mazoezi ya mwili kila siku
- Kutafuta msaada wa ushauri nasaha pindi unapopatwa na matatizo yenye kuumiza moyo/nafsi, na
- Kujifunza kuthibiti msongo wa mawazo kwa kufanya mazoezi mbalimbali kama vile yoga
Dalili na Viashiria vya Upungufu wa Akili
- Kuchelewa katika ukuaji wa uwezo wa kuongea/kuzungumza
- Upungufu wa kumbukumbu (deficits in memory skills)
- Matatizo katika kufahamu mambo ya kijamii
- Upungufu wa uwezo wa kutatua matatizo
- Kuchelewa kukua kwa tabia za vitendo vya kujihudumia mwenyewe (kama kufunga vifungo vya shati nk)
- Kuendelea kuwa na akili za kitoto
- Kupungua uwezo wa kusoma
- Lack of social inhibitors
- Kushindwa kufikia vigezo vya ukuaji wa kiakili
- Kushindwa kumudu masomo shuleni
- Lack of curiosity
Utambuzi wa Upungufu wa Akili Utambuzi wa upungufu wa akili huusisha
-
Historia ya mgonjwa – Kuhusu mazingira ya sehemu anayoishi, matumizi
ya madawa ya aina yoyote, historia ya magonjwa ya akili, tabia ya
awali na ya sasa ya mgonjwa, tiba aliyowahi kupata kuhusu ugonjwa wa
akili, jinsi familia na wahudumu ya afya wanavyomchukulia kuhusu hali
yake na nk.
- Vipimo vya afya
- Vipimo vya mfumo wa fahamu
- Mental status examination –Hufanywa na daktari
-
Vipimo vya uchunguzi – Vipimo vya ugonjwa wa kaswende, Rubella,
Toxoplasmosis, Cystomegalo virus, Herpes simplex, vipimo vya mkojo
(kuangalia phenylketonuria), kipimo cha EEG kama amewahi kupata
degedege, vipimo vya damu na nk.
- Vipimo vya
saikolojia - The Bayley Scales of Infant Development, The
Stanford-Binet Intelligence Scale, The Wechsler Intelligence Scale
for Children-III, and The Wechsler Preschool and Primary Scale of
Intelligence-Revised.
Vigezo
vinavyotumiwa na tabibu wa magonjwa ya akili kutambua mgonjwa wa
upungufu wa akili kwa watoto {DSM IV (diagnostic and statistical manual)
for mental retardation coded on AXIS II (paediatrics)}
-
IQ ya 70 au chini yake wakati mgonjwa anafanyiwa kipimo cha akili
(IQ test). kwa mtoto mchanga, hupimwa uwezo wa ufanyaji kazi kwa
vipimo vya kliniki (clinical judgement)
-
Kutokuwa na uwezo au upungufu katika kujihudumia mahitaji yake ya
kimaisha kutokana na umri wake au utamaduni wake, kuwepo kwa angalau
vigezo viwili kati ya hivi basi mgonjwa ndio anatambuliwa kuwa na
upungufu wa akili, vigezo hivyo ni kama vifuatavyo;
a. Kushindwa kuwasiliana na watu,
b. Kushindwa kujihudumia katika suala zima la usafi, mavazi, chakula (self care) na kushindwa
c. Kuishi nyumbani
d. Kujumuika na watu
e. Kutumia huduma za jamii
f. Kutokuwa na muelekeo (self direction)
g. Kutokuwa na akili darasani au kushindwa kumudu masomo
h. Kushindwa kufanya kazi
i. Kushindwa kustarehe (leisure)
j. Afya (health)
k. Usalama (safety)
l. Kutokea kwa tatizo hili kabla mtu kutimiza miaka 18
Tiba ya Upungufu wa Akili Tiba ya mtu mwenye upungufu wa akili imegawanyika katika makundi mawili
a. Huduma za mtu mwenye upungufu wa akili
- Muathirika kuhudumiwa nyumbani na familia pamoja na familia kupewa elimu ya kijamii ili kuweza kumhudumia
- Muathirika kuishi katika nyumba za kijamii (foster home) au group home
- Rehabilitation centers
- Asasi za kijamii kusaidia familia ili kuweza kumudu gharama za kumhudumia ndugu au jamaa yao wenye upungufu wa akili.
- Ushauri nasaha kwa familia ili kuweza kuhimili msongo wa mawazo pamoja na tabia za mtu mwenye upungufu wa akili
- Tiba sahihi kwa matatizo ya kisaikolojia pamoja na tabia za mtu wa upungufu wa akili
- Behavioral modification (using positive and negative reinforcement principle)
- Matatizo ya kiafya kama degedege yanahitaji tiba sahihi
-
Kumpima uwezo wake wa kiakili mara kwa mara ili kujua ni mahitaji
gani ya shule muathirika anahitaji. Kupima mara kwa mara ni njia
sahihi kwani wengi hupata nafuu au huonesha maendeleo mazuri na hivyo
mahitaji kubadilika kadri muda unavyokwenda
b. Tiba yenyewe
- Shule maalum
- Tiba ya sauti au lugha (speech/language therapy) kutoka kwa madaktari bingwa wa kutibu sauti (Speech/language therapists)
- Behavioral therapy – Matibabu ya kurekebisha tabia ya muhusika
- Occupation therapy
- Huduma za kijamii kwa familia na muhusika
-
Kubadilisha mfumo wa maisha (health lifestyle) kula lishe bora,
kufanya mazoezi, kujihudumia, kupunguza msongo wa mawazo kwa wenye
upungufu wa akili
- Ushauri nasaha mara kwa mara au kuhudhuria program maalum za ushauri nasaha na mambo ya kijamii
- Dawa za ugonjwa wowote wa akili muhusika alionao (antipsychotic medications)
- Dawa za maumivu kulingana na kiwango cha maumivu
-
Mawasiliano kwa kutumia maandishi, sauti au picha na hata lugha ya
vitendo kwa watu wenye upungufu wa akili ili kuleta maelewano wakati wa
tiba na kumfanya muathirika kupata hamasa ya kuendelea na tiba
-
Kuwafanyia uchunguzi kama wananyanyaswa kijinsia kama kubakwa nk.
Watu wenye upungufu wa akili mara nyingi hubakwa na hivyo kuwafanya
kuwa wakali au kuwa na hasira. Daktari anahitajika kugundua anapoona
ishara hii kwa mgonjwa wakati wa kumpima.
- Kuacha kuwanyanyapaa na kuwatenga watu wenye upungufu wa akili
Je, kinga ya Upungufu wa Akili ni Nini? Kinga ya upungufu wa akili imegawanyika katika makundi mawili
1. Kinga ya awali (Primary Prevention)
-
Kuboresha huduma za afya na kijamii ili kuondoa tatizo la utapia
mlo, kuongeza uhamasishaji, kuondoa tatizo la kuzaa watoto njiti, na
kutoa elimu kwa kina mama wajawazito juu ya madhara ya madawa ya
kulevya, unywaji pombe, magonjwa ya zinaa na nk wakati wa ujauzito
-
Kuboresha huduma za afya za kina mama, tiba ya magonjwa mbalimbali
ili kuzuia maambukizi, ajali (trauma), madhara mbalimbali wakati wa
ujauzito, kifafa cha mimba, na magonjwa ambayo yanaweza kumuathiri
mtoto kabla, wakati na baada ya kuzaliwa.
- Mtoto kupata chanjo dhidhi ya ugonjwa wa kifua kikuu, ugonjwa wa polio, ugonjwa wa surua na nk.
- Kuwaelimisha kina mama wajawazito juu ya madhara ya madawa ya kulevya na umuhimu wa kuhudhuria kliniki
- Kutoa ushauri nasaha kwa wazazi ambao wanaathari za viashiria vya asili (genetic counseling to high risk group)
- Kufanya tafiti juu ya sababu au vyanzo vya upungufu wa akili pamoja na tiba yake.
-
Kuwaelimisha mama wajawazito jinsi ya kujifungua salama na umuhimu
wa kuwasikiliza wahudumu wa afya wakati wa kujifungua kwani mara nyingi
kina mama huwakosesha watoto wao hewa na hivyo kuwaweka katika hatari
ya kupata upungufu wa akili na ndio sababu wahudumu wa afya wanakuwa
wakali sana kwa kina mama wanaofanya hivyo kuchelea mama asipate mtoto
mwenye tatizo hili. Hii itasaidia kuondokana na ile dhana ya kwamba
kujifungua hospitali za serikali kwa mama mjamzito ni adhabu kwani
huwa wanapigwa.
2. Kinga ya baadae (Secondary Prevention)
- Ugunduzi wa mapema na tiba sahihi kwa matatizo yanayoweza kuzuilika kama phenylketonuria, hypothyroidism nk.
- Ugunduzi wa mapema wa matatizo katika mfumo wa fahamu, mabadiliko ya tabia na hisia ili kukabiliana nayo mapema.
- Ugunduzi wa magonjwa mbalimbali kama ugonjwa wa kaswende, Rubella nk mapema kabisa ili muathirika apate tiba haraka
-
Kufanya kipimo cha Ultrasound, CT, MRI, mapema ili kuweza kugundua
kama mtoto ana kilema chochote katika maumbile, hii itasaidia kupanga
na kumhudumia mapema zaidi ili kudhibiti tatizo.
- Ugunduzi wa upungufu wa akili mapema zaidi kwani kuchelewa kutambua huchelewesha tiba yake..
Mara nyingi watu walio na upungufu wa akili uliopitiliza (profound
mental retardation) hufa katika umri mdogo au kabla ya kutimiza miaka
20. Wale wenye upungufu wa akili aina ya mild na moderate, umri wao wa
kuishi hupungua sana (reduced life expectancy)
Kama una swali bofya hapa www.kcckibaha.blogspot.com
Upungufu wa akili ni tatizo ambalo kwa ujumla hutokea kabla ya mtu
kuwa mkubwa (adulthood) na huambatana na dalili za kupunguwa uwezo wa
akili ya utambuzi na kutafakari (cognitive functions) pamoja na
kushindwa kukua kwa tabia za kuendana na mazingira yanayomzunguka mtu
(adaptive behavior). Pia kitaalamu, upungufu wa akili hujulikana kama
mtu yoyote mwenye IQ (Intelligence Quotient) chini ya 70.
Upungufu wa akili ni hali ya kuwa na mapungufu katika ukuaji
(development deficit) yanayoanza utotoni ambayo husababisha kupungua
uwezo wa kusoma (intellect), kutafakari, utambuzi na kutoweza kuendana
na majukumu ya kila siku ya maisha.
Ukubwa wa Tatizo (Epidemiology)
Upungufu wa akili ni tatizo kubwa sana duniani.Huathiri asilimia 1-2
ya watu wote duniani.Huonekana sana kwa wanaume kuliko wanawake
(inakisiwa huonekana mara mbili zaidi kwa wanaume kuliko wanawake).
Upungufu wa akili wa kati (mild mental retardation) huonekana sana kwa
watu wa kipato cha chini lakini upungufu wa akili wa kiwango cha juu
hutokea uwiano sawa katika jamii ya matabaka yote na huonekana sana
katika umri kati ya miaka 10 hadi 14.
Upungufu wa akili sio
ugonjwa (axis II disorder in DSM-IV) kutokana na dalili na viashiria
vyake bali ni tatizo la mfumo wa utambuzi wa watu wenye kuhitaji huduma
za kijamii na elimu maalum ili kuweza kumudu majukumu yao ya kila
siku. Mara nyingi upungufu wa akili hutokea kabla ya mtu kufikisha umri
wa miaka 18. Tungependa kwa yoyote mwenye takwimu kutoka afrika
mashariki za tatizo hili la upungufu wa akili kutoka katika hospitali
za magonjwa ya akili za Butabika National Referral and Teaching Mental
Hospital (Kampala, Uganda), Port Reitz District Hospital (Mombasa,
Kenya), Mathare Mental Hospital (Nairobi, Kenya), Lutindi Mental
Hospital (Tanga, Tanzania) na Mirembe Psychiatric Referral Hospital
(Dodoma, Tanzania).
Tabia za Kuendana na Mazingira (Adaptive behavior) ni nini?
Tabia za kuendana na mazingira ni jinsi mtu anavyoweza kumudu
matakwa ya kujihudumia mwenyewe kila siku pasi na kumtegemea mtu yoyote
kutokana na umri wake, tabaka lake, utamaduni pamoja na jamii
inayomzunguka kutokana na vipengele viwili kati ya hivi vifuatavyo;
- Mawasiliano (Kuweza kuwasiliana na watu)
- Kuweza kujihudumia katika shughuli zinazohitaji kutumia akili (functional academic skills)
- Kuweza kuishi mazingira ya nyumbani na kazini
- Kuwa na uwezo wa kuchanganyikana na jamii katika masuala ya afya na usalama wake
- Kuweza kutumia huduma za jamii ambazo zitamfanya kuishi maisha ya furaha
Ni vizuri kutambua ya kwamba tabia hizi hutegemea sana elimu,
uhamasishaji, tabia za mtu binafsi, kupewa fursa za kijamii na za
kiufundi (vocational skills), matatizo ya akili na magonjwa mbalimbali
ya akili.
Intelligence kitaalamu ni uwezo wa ubongo katika
kufikiri, kutatua matatizo, kuchagua au kuwa na busara (reason), na
kuelimika.
IQ=
Mental age (Umri wa akili) × 100
Chronological age (Umri wa kawaida wa binadamu)
Makundi ya Upungufu wa Akili Kipimo cha IQ
Upungufu wa akili uliopitiliza kabisa (Profound Mental Retardation)
Chini ya 20 Upungufu wa akili mkubwa (Severe Mental Retardation)
20-34 Upungufu wa akili wa kati (Moderate Mental Retardation)
35-49 Upungufu wa akili (Mild Mental Retardation) 50-69
Upungufu wa akili wa kawaida (Borderline Intellectual Functioning)
70-84
Mtu aliye kwenye kundi la upungufu wa akili (Mild
Mental Retardation) anaweza kuelimika, na Yule aliye na upungufu wa
akili wa kati, mtu huyu anaweza kufunzwa kazi za kumuwezesha kumudu
maisha yake ya kila siku. Wale walio na upungufu wa akili mkubwa (Severe
MR) na kundi la waliopitiliza (Profound MR) hawawezi kufunzwa chochote
na kufundishika.
Kwa hiyo mtoto aliye na umri sawa wa akili
na umri sawa wa kibinadamu atakuwa na kipimo cha akili 100 (yaani
IQ=100). Kwa wale watoto wenye vipaji maalum, kipimo cha akili yao huwa
zaidi ya 100 (IQ>100), na kwa wale wenye akili ya kawaida kipimo
cha akili huwa chini ya 100 lakini hakishuki chini ya 85.
Upungufu wa Akili wa Kawaida (Borderline Mental Retardation)
Huwa na akili yakipimo cha IQ= 70-85%. Wanauelewa mdogo shuleni
(Slow learners) lakini wanaishi maisha ya kawaida yaani bila kupata
taabu yoyote katika maisha yao ya kila siku na wanaweza kuajiriwa.
Upungufu wa akili (Mild Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha IQ=50-70. Asilimia kubwa ya watu wenye
upungufu wa akili huwa kwenye kundi hili (asilimia 85-95).
Wanatambulika kama wanaoweza kuelimika. Wanaweza kujifunza kusoma,
kuandika, na kufanya hesabu rahisi rahisi (simple arithmetic
calculations). Hawa wanahitaji shule maalum ili waje kuweza kumudu
majukumu yao ya maisha ya kila siku baada ya muda mrefu.Wanakuwa na
upungufu mdogo katika uwezo wao wa kuhisi na utambuzi wa vitu (minimal
sensorimotor deficits) na ni vigumu kutambua kwamba wanaupungufu wa
akili mpaka baadae maishani. Katika ujana wao wanaweza kupata elimu
hadi darasa la sita.Ukubwani, hupata uwezo wa kujihudumia wenyewe
katika mahitaji yao ya kila siku lakini wanahitaji uangalizi, ushauri,
kupewa mwongozo katika majukumu yao ya kifamilia na hasa wanapopata
msongo wa mawazo au wakati wamepata matatizo ya kiuchumi.
Upungufu wa Akili wa Kati (Moderate Mental Retardation)
Huwa na akili yakipimo cha IQ=35-50. Asilimia 10 tu ya watu wote
wenye upungufu wa akili ndio huwa kwenye kundi hili.Wanatambulika kama
wasioweza kufundishika (untrainable) ingawa wengi wao wanaweza
kuelimika. Utotoni mwao wanakuwa na mawasiliano mabaya ya kijamii,
lakini wanaweza kujifunza kuzungumza, kutambua majina yao na baadhi ya
maneno rahisi ambapo kutokana na haya ambayo nimeelezea hapo juu, kwa
sasa wanatambulika kama kundi linaloweza kufundishika.Kawaida, huacha
shule baada ya kufika darasa la pili (Standard 2). Wanaweza
kufundishika katika kazi ambazo hazihitaji kutumia akili ama kazi za
mikono.Msongo wa mawazo huathiri mafunzo yao hivyo ni muhimu kuboresha
mazingira yao na kuwahudumia vizuri ili wasipate msongo wa mawazo.
Mara nyingi, uwezo wao wa kuelewa watu wanapozungumza ni mzuri
kuliko uwezo wao wa kuzungumza na hii huwafanya kupata msongo wa
mawazo. Uzungumzaji wao ni wa kawaida na hueleweka vizuri na wale
wanaoishi nao au wale wanaofahamiana nao vizuri. Vitendo kama uvaaji
nguo, kula, na kujiweka msafi, huchukua muda mrefu kwao kujifunza.
Wanahitaji msaada katika matumizi ya hela na hata kuvuka barabara.
Upungufu wa Akili Mkubwa (Severe Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha IQ=20-35 na huonekana kwa watu wenye
upungufu wa akili kwa asilimia 5 tu. Hutambulika mapema kwa kutokuwa na
uwezo wa kutambua vitu mbalimbali (Poor motor development). Watu hawa
hawana uwezo wa kuzungumza na kuwasiliana au hupata uwezo huo baadae
maishani. Huitaji shule maalum pamoja na wataalamu wa tiba ya sauti ili
waweze kujifunza kuzungumza.Chini ya uangalizi, huweza kujifunza
shughuli ndogondogo.
Upungufu wa Akili Uliopitiliza (Profound Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha chini ya 20 yaani IQ<20. Asilimia
1-2 ya watu wenye upungufu wa akili ndio walio kwenye kundi hili. Mara
nyingi wanakuwa na ugonjwa au matatizo ya sehemu ya mishipa ya fahamu
ambayo husababisha upungufu wa akili.Dalili za kuwa na uwezo finyu wa
kutambua na kuhisi mambo mbalimbali, kushindwa kuelimika, kujihudumia,
kufanya kazi, kujitunza huonekana mapema sana. Huitaji msaada wa
kijamii pamoja na kuhudumiwa katika maisha yao ya kila siku.
Aina za Upungufu wa Akili Kuna aina mbili za upungufu wa akili ambazo ni;
-
Syndromic mental retardation – Hii ni upungufu wa akili
(intellectual deficits) unaoambatana na magonjwa mbalimbali pamoja na
viashiria na dalili za kitabia (behavioral signs).
- Non syndromic mental retardation – Upungufu huu wa akili hausiani na magonjwa au ugonjwa wowote.
Pathofiziologia (Pathophysiology)
Upungufu wa akili ni mjumuiko wa matatizo katika mfumo wa fahamu
(CNS functions) ambapo sehemu inayojulikana kama cortical structures
(ambayo huusisha pamoja na sehemu zingine kama hippocampus na medial
temporal cortex) ndio huathirika. Watu wengi wenye upungufu wa akili
hawaonyeshi kuathirika katika mfumo wao wa fahamu. Ni aslimia 10-15 ya
watu wote wenye upungufu wa akili ambao ndio wanaonyesha kuathirika
katika mfumo wao wa fahamu.
Matatizo katika mfumo wa fahamu
ambayo huonekana sana ni kichwa maji (hydrocephalus), neural tube
defects, microcephaly na (disorders of migration- the lissencephalis na
muunganiko wa mwatuko wa ubongo {agenesis of corpus carlosum} ambayo
huonekana mara chache).
Watu wengi wenye upungufu wa akili
aina ya mild mental retardation na wenye matatizo mengine ya ufahamu
(other learning disorders), huwa hawana matatizo katika mfumo wao wa
fahamu, madhara katika neva na dysmorphisms lakini wana uwezekano
mkubwa wa kutoka katika familia zenye hali duni ya kiuchumi, familia
yenye kipimo cha akili ndogo (low IQ), na elimu duni.
Nini husababisha upungufu wa akili? Zipo sababu nyingi ambazo husababisha upungufu wa akili ambazo ni kama ifuatavyo;
- Matatizo ya kurithi (genetic factors)
- Antenatal factors
- Postnatal factors
- Matatizo ya kijamii na kitamaduni (socio-cultural factors)
- Magonjwa ya akili (psychiatry disorders)
Thuluthi moja (1/3) ya watu wenye upungufu wa akili chanzo hasa hakijulikani.
Matatizo ya viashiria vya urithi (genetic factors)
-
Chromosal abnormalities kama down syndrome, fragile X syndrome
(mgonjwa anakuwa na kichwa kikubwa, masikio makubwa kama ya popo, uso
mrefu, korodani kubwa kupitiliza na nyayo zinakuwa bapa {flat
feet},huwa na matatizo ya lugha na sauti, hii husababishwa na matatizo
katika ncha ya mkono mrefu wa chromosome)
- Metabolic disorders kama phenylketonuria, homocystinuri, galactosemia nk.
- Magonjwa kwenye ubongo (Gross disease of the brain) kama cerebral dysgenesis, tuberose sclerosis, neurofibrosis nk.
- Madhara ya kwenye ubongo (brain malformations) kama nueral tube defects, kichwa maji na microcephalus
Antenatal factors
Matatizo ambayo hutokea wakati mtoto bado hajazaliwa (yaani
yanayompata mtoto wakati bado yupo tumboni mwa mama yake). Haya
yanaweza kuwa;
- Magonjwa kama ugonjwa wa kaswende (syphilis), TORCH
- Sumu (intoxications) kama madini ya risasi (lead), madawa ya kulevya, unywaji pombe wakati wa ujauzito nk.
- Physical damage – Tiba ya mionzi au vipimo vya mionzi, injury, ukosefu wa hewa ya oksijeni kwa mtoto (hypoxia).
-
Matatizo ya kondo la uzazi (Placental dysfunctions) – Toxaemia,
ukosefu wa virutubisho sahihi katika ukuaji wa kondo (Nutritional
growth retardation).
- Matatizo katika mfumo wa
vichocheo mwilini (Endocrine disorders) – Hypothyroidism (ugonjwa wa
tezi la koo), ugonjwa wa kisukari kwa mama mjazito, hypoparathyroidism.
Perinatal factors Matatizo yanayotokea wakati mtoto anazaliwa (wakati wa kujifungua kwa mama mjazito)
- Ukosefu wa hewa ya oksijeni (Birth asphyxia), cerebral palsy nk
-
Madhara ya mtoto kuzaliwa njiti (complications of prematurity) kama
uvujaji damu ndani ya ubongo (intraventricular haemorrhage).
- Hypoxic Ischemic encephalopathy
Post-natal factors Matatizo yanayotokea baada ya mtoto kuzaliwa
- Injury – Head injury (kuumia kichwa)
- Sumu (Intoxication) kutokana na madini ya risasi, mercury nk.
- Magonjwa kama ugonjwa wa uti wa mgongo (meningitis), encephalitis (maambukizi kwenye ubongo)
Socio-cultural factors (Matatizo ya kijamii na kitamaduni)
Kutokuwa na uwezo wa kujumuika na jamii huchochewa na ukosefu wa
elimu, kiwango duni cha uhamasishaji, tabia ya mtu, ucheshi wa
mtu,utapia mlo, mimba za utotoni (kwani huleta umaskini, utapia mlo,
afya duni, kuathirika kwa mama na hivyo kumuathiri mtoto), vocational
opportunities pamoja na magonjwa ya akili na magonjwa mbalimbali.
Kukosekana kwa vichocheo hivyo au kuwepo kwa magonjwa ya akili na
baadhi ya magonjwa mbalimbali huweza kusababisha upungufu wa akili.
Ikumbukwe ya kwamba akili ya mtoto huwa inakuwa kwa hiyo ni muhimu
apewe fursa ya kuweza kukuza akili yake.
Magonjwa ya akili (Psychiatric disorders)
- Pervasive developmental disorders (Autistic spectrum disorders)
kamanda wa kikosi cha usalama barabarani Taifa Bw.Mohamed Mpinga
